İş dünyasında adil ve dengeli bir ilişki sürdürmek, hem çalışanlar hem de işverenler için büyük önem taşır. Bu dengenin temelini oluşturan yasal düzenlemelerden biri de Borçlar Kanunu‘dur. Borçlar Kanunu, işçi ve işveren arasındaki ilişkileri kapsayan birçok önemli sorumluluğu barındırır. Peki, bir işveren olarak bu kanun kapsamında hangi yükümlülüklere sahipsiniz? Veya bir çalışan olarak haklarınızı ne kadar biliyorsunuz? Gelin, işverenin Borçlar Kanunu’ndaki başlıca borçlarını detaylıca inceleyelim.

Hizmet Sözleşmesi: İlişkinin Temeli

İşçi ve işveren arasındaki her ilişkinin başlangıcı bir hizmet sözleşmesi ile atılır. Bu sözleşme, işçinin belirli veya belirsiz bir süre boyunca işverene bağlı olarak çalışmayı, işverenin de buna karşılık ücret ödemeyi üstlendiği resmi bir anlaşmadır.

MADDE 393- Hizmet sözleşmesi, işçinin işverene bağımlı olarak belirli veya belirli olmayan süreyle iş görmeyi ve işverenin de ona zamana veya yapılan işe göre ücret ödemeyi üstlendiği sözleşmedir.

Hizmet sözleşmeleri yazılı olabileceği gibi sözlü olarak da kurulabilir. Ancak yazılı bir sözleşme, olası anlaşmazlıklarda her iki taraf için de netlik ve hukuki güvence sağlar.

MADDE 394- Hizmet sözleşmesi, kanunda aksine bir hüküm olmadıkça özel bir şekle bağlı değildir.

MADDE 394- Bir kimse, durumun gereklerine göre ancak ücret karşılığında yapılabilecek bir işi belli bir zaman için görür ve bu iş de işveren tarafından kabul edilirse, aralarında hizmet sözleşmesi kurulmuş sayılır.

MADDE 394- Geçersizliği sonradan anlaşılan hizmet sözleşmesi, hizmet ilişkisi ortadan kaldırılıncaya kadar, geçerli bir hizmet sözleşmesinin bütün hüküm ve sonuçlarını doğurur.

İşverenin İşçiye Temel Borçları Nelerdir?

Borçlar Kanunu, işverenin işçi karşısındaki sorumluluklarını oldukça detaylı bir şekilde ele alır.

1. Ücret Ödeme Borcu

İşverenin en temel yükümlülüğü elbette işçisine anlaşılan ücreti ödemektir.

MADDE 401- İşveren, işçiye sözleşmede veya toplu iş sözleşmesinde belirlenen; sözleşmede hüküm bulunmayan hallerde ise, asgarî ücretten az olmamak üzere emsal ücreti ödemekle yükümlüdür.

Unutulmamalıdır ki, fazla çalışma durumunda işveren, normal ücretin en az yüzde elli fazlasını ödemekle yükümlüdür. İşçi dilerse, fazla çalışma ücreti yerine izin kullanma seçeneğine de sahiptir.

MADDE 402- İşveren, fazla çalışma için işçiye normal çalışma ücretini en az yüzde elli fazlasıyla ödemekle yükümlüdür.

MADDE 402- İşveren, işçinin rızasıyla fazla çalışma ücreti yerine, uygun bir zamanda fazla çalışmayla orantılı olarak izin verebilir.

Bazı durumlarda işin sonucundan pay alma, aracılık ücreti veya ikramiye gibi ek ödemeler de söz konusu olabilir:

• İşin Sonucundan Pay Alma (MADDE 403): İşçiye üretilenden, cirodan veya kârdan pay verilmesi kararlaştırılabilir. Bu ödemelerin hesaplaması şeffaf bir şekilde yapılmalıdır.
• Aracılık Ücreti (MADDE 404): İşçinin belirli işlerde aracılık yapması ve işverenin bunu kabul etmesi halinde aracılık ücreti ödenmek zorundadır.
• İkramiye (MADDE 405): Bayram, yılbaşı gibi özel günlerde ikramiye ödenmesi işverenin tek taraflı taahhüdü veya anlaşma ile söz konusu olabilir. Kanunen zorunlu bir durum değildir.

Ücretin Ödenmesi ve Korunması:

Ücretler, aksi kararlaştırılmadıkça her ayın sonunda ödenir ve banka hesabına yatırılması zorunludur. Elden ödeme yapılması yasal değildir. Ayrıca, işverenin işçiden olan alacağını işçinin rızası olmaksızın ücret borcuyla takas etmesi de mümkün değildir.

MADDE 406- Aksine adet olmadıkça, işçiye ücreti her ayın sonunda ödenir.

MADDE 407- Çalıştırılan işçilerin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaktan o ay içinde ödenenlerin özel olarak açılan banka hesabına yatırılmak suretiyle ödenmesi hususunda; tabi olduğu vergi mükellefiyeti türü, işletme büyüklüğü, çalıştırdığı işçi sayısı, işyerinin bulunduğu il ve benzeri unsurları dikkate alarak iş sahiplerini zorunlu tutmaya, banka hesabına yatırılacak ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakın, brüt ya da kanunî kesintiler düşüldükten sonra kalan net miktar üzerinden olup olmayacağını belirlemeye Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Maliye Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığından sorumlu Devlet Bakanlığı müştereken yetkilidir.

MADDE 407- İşveren, işçiden olan alacağı ile ücret borcunu işçinin rızası olmadıkça takas edemez.

2. İş Araç ve Malzemelerini Sağlama Borcu

İşverenin, işçinin işini yapabilmesi için gerekli olan araç ve gereçleri temin etmesi gerekir.

MADDE 413- Aksine anlaşma veya yerel adet yoksa işveren işçiye bu iş için gerekli araçları ve malzemeyi sağlamakla yükümlüdür.

İşçi kendi malzemesini kullanıyorsa, işveren bunun karşılığında uygun bir bedel ödemelidir.

3. İşçinin Kişiliğinin Korunması

İşveren, işyerinde çalışanların kişiliğini korumak ve güvenli, saygılı bir çalışma ortamı sağlamakla yükümlüdür. Bu, özellikle iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin alınmasını ve her türlü psikolojik veya cinsel tacizin önlenmesini kapsar.

MADDE 417- İşveren, hizmet ilişkisinde işçinin kişiliğini korumak ve saygı göstermek ve işyerinde dürüstlük ilkelerine uygun bir düzeni sağlamakla, özellikle işçilerin psikolojik ve cinsel tacize uğramamaları ve bu tür tacizlere uğramış olanların daha fazla zarar görmemeleri için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür.

MADDE 417- İşveren, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak; işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdür.

4. Tatil ve İzinle İlgili Yükümlülükler

İşçilerin dinlenme ve yenilenme hakları kanunen güvence altına alınmıştır.

• Hafta Tatili ve İş Arama İzni (MADDE 421): İşveren, işçiye haftalık bir gün tatil hakkı tanımak zorundadır. Belirsiz süreli sözleşmelerin feshi durumunda ise, işçiye bildirim süresi içinde iş arama izni verilmelidir.
• Yıllık İzin (MADDE 422-425): İşveren, en az bir yıl çalışmış işçilere yılda belirli sürelerde ücretli yıllık izin vermek zorundadır. Bu izinler, kural olarak aralıksız verilir ve işverenin, izin ücretini işçinin izne başlamadan önce peşin ödemesi veya avans vermesi gerekir.

5. Hizmet Belgesi Verme Zorunluluğu

İşveren, işten ayrılan işçiye isteği üzerine, işin türünü ve süresini içeren bir hizmet belgesi vermekle yükümlüdür. Bu belge, işçinin iş geçmişini kanıtlaması açısından önemlidir.

MADDE 426- İşveren, işçinin isteği üzerine her zaman, işin türünü ve süresini içeren bir hizmet belgesi vermekle yükümlüdür.

İş İlişkisinin Sona Ermesi ve İşverenin Sorumlulukları

İş ilişkisi farklı şekillerde sona erebilir ve bu durumlar için de Borçlar Kanunu’nda özel düzenlemeler bulunur:

• Ceza Koşulu ve İbra (MADDE 420): Hizmet sözleşmelerinde sadece işçi aleyhine ceza koşulu konulması geçersizdir. Ayrıca, işçinin işverenden alacağına ilişkin ibra sözleşmelerinin geçerli olabilmesi için belirli şartlar aranır (örneğin, yazılı olması, belirli bir sürenin geçmiş olması, ödemenin banka aracılığıyla yapılması).
• İşçinin veya İşverenin Ölümü (MADDE 440-441): İşçinin ölümüyle sözleşme kendiliğinden sona erer ve işveren, işçinin ailesine belirli bir ödeme yapmakla yükümlüdür. İşverenin ölümü halinde ise mirasçılar işyerini devralabilir veya sözleşmeler sona erebilir.
• İşyerinin Devri (MADDE 428): İşyerinin devredilmesi durumunda, işçilerin hizmet sözleşmeleri tüm hak ve borçlarıyla birlikte devralan işverene geçer. İşçinin hizmet süresine bağlı hakları korunur.

MADDE 428- İşyerinin tamamı veya bir bölümü hukukî bir işlemle başkasına devredildiğinde, devir tarihinde işyerinde veya bir bölümünde mevcut olan hizmet sözleşmeleri, bütün hak ve borçları ile birlikte devralana geçer.

Borçlar Kanunu, işverenlerin işçilerine karşı olan sorumluluklarını oldukça kapsamlı bir şekilde düzenler. Bu yükümlülüklere uyulması, hem adil ve huzurlu bir çalışma ortamı yaratır hem de hukuki uyuşmazlıkların önüne geçilmesinde kritik rol oynar. İşçi ve işverenin hak ve yükümlülüklerini bilmesi, çalışma hayatında karşılıklı güven ve saygının tesisi için elzemdir.

Daha detaylı bilgi için Borçlar Kanunu’nun 393. ile 469. maddeleri arasında yer alan hükümleri inceleyebilirsiniz.

Umarım bu blog yazısı işinize yarar! Başka bir konuda yardıma ihtiyacınız olursa çekinmeyin.

Kaynak: T.C. Adalet Bakanlığı, Mevzuat Bilgi Sistemi, Türk Borçlar Kanunu (Kanun No: 6098), https://www.google.com/search?q=https://www.mevzuat.gov.tr/
https://www.google.com/search?q=https://www.mevzuat.gov.tr/ mevzuat/metin/1.5.6098